Proeflezers: redding of nachtmerrie?
Je verhaal door andermans ogen
Eindelijk: je verhaal staat op papier. Je hebt het herzien, bijgeschaafd, gepolijst. Je denkt dat het goed is.
Maar hoe weet je dat zeker?
Enter: de proeflezer. Je redding én soms je nachtmerrie, afhankelijk van hoe je het aanpakt.
Wat is een proeflezer?
Waarom heb je proeflezers nodig?
De juiste proeflezers vinden
Eigenschappen van goede proeflezers
Je proeflezers voorbereiden
Feedback verwerken
Proeflezers behouden
Wanneer je geen proeflezers moet gebruiken
Wat is een proeflezer?
Een proeflezer is iemand die je verhaal leest voordat het echt af is, en je feedback geeft.
Niet je moeder die alles wat je schrijft geweldig vindt, en niet die vriend die zegt ‘Ja, wel goed hoor’ zonder het echt gelezen te hebben.
Een goede proeflezer is iemand die eerlijk is, constructief, en die begrijpt wat je probeert te bereiken.
Waarom heb je proeflezers nodig?
Waarom heb je proeflezers eigenlijk nodig? Ten eerste: je bent te dicht bij je eigen verhaal. Jij weet wat er in het hoofd van je personages omgaat, dus je ziet niet waar informatie ontbreekt voor de lezer.
Daarnaast heb je blinde vlekken; misschien lijken jouw personages wel te veel op elkaar, of zitten er kleine foutjes in je plot.
En als het heel erg goed geschreven is, is dat natuurlijk ook fijn om te horen!
Tot slot kun je met proeflezers bepalen of jouw verhaal je doelgroep wel voldoende aanspreekt. Dus schrijf je voor tieners? Laat het door tieners lezen. Voor volwassenen? Zoek volwassen lezers.
De juiste proeflezers vinden
De juiste proeflezers vinden kan op verschillende manieren. Zoek eerst in je netwerk; vrienden, familie, collega's. Maar kies bewust: wie leest graag? Wie kan constructieve kritiek geven? Want zoals gezegd, mensen waarvan je al op voorhand weet dat ze enthousiast gaan zijn, simpelweg omdat jij het hebt geschreven, daar heb je - hoe lief ook - niet zoveel aan.
Online gemeenschappen zijn ook een goede optie. Er zijn bijvoorbeeld Facebook-groepen en fora waar schrijvers elkaar helpen. Hierbij is het wel zaak ook terug te geven: als anderen jouw manuscript van feedback voorzien, is het doorgaans de bedoeling dat jij dit ook voor hen doet.
Hou je meer van ‘echt’ contact? Lokale schrijfgroepen zijn goud waard. Zoek er vooral een in je buurt. Mensen die al in boekenclubs zitten, zijn gewend om over verhalen te praten, dus dat is ook een goede plek om te zoeken. En natuurlijk kun je ook hier ruilen: lees jij het verhaal van een andere schrijver, dan leest hij of zij het jouwe.
En mocht je denken: moet ik nou ook nog de verhalen van andere schrijvers gaan zitten lezen?! - Je zult verbaasd staan hoeveel je als schrijver kunt leren van het geven van feedback op andermans verhalen. Want waarom vind je een bepaalde passage niet zo goed, of juist wel heel sterk? Dit te moeten uitleggen, daar leer je heel veel van.
Wat je natuurlijk ook kunt doen, is een professionele manuscriptanalyse aanvragen.
Eigenschappen van goede proeflezers
Goede proeflezers hebben een aantal eigenschappen waar je op kunt letten.
Ze lezen graag jouw genre. Iemand die nooit fantasy leest, is misschien niet de beste proeflezer voor je fantasyverhaal.
Ze zijn eerlijk maar niet gemeen. Je wilt feedback, geen destructieve kritiek.
Ze kunnen uitleggen waarom iets niet werkt. ‘Het is saai’ helpt je niet verder, maar ‘Het wordt saai vanaf hoofdstuk 3 omdat er geen conflict meer is’ wel.
Ze maken het af. Een proeflezer die stopt met lezen bij hoofdstuk 2 helpt je niet bepaald verder.
Ze respecteren deadlines. Als je zegt ‘Ik heb feedback nodig vóór 1 maart’, dan moet je daar op kunnen rekenen. (Wees wel realistisch en geef je proeflezers voldoende tijd om je verhaal goed te kunnen lezen en er even over na te denken.)
Je proeflezers voorbereiden
Het is belangrijk om je proeflezers goed voor te bereiden. Gooi je verhaal niet zomaar ‘over de schutting’, maar leg uit wat je nodig hebt. Waar ben je naar op zoek? Grote structurele problemen? Karakterontwikkeling? Wat voor feedback wil je?
Er zijn namelijk verschillende soorten feedback die je kunt vragen. Bijvoorbeeld feedback die ingaat op de structuur van het verhaal. Op scène-niveau gaat het om vragen als: werkt deze scène? Is deze dialoog geloofwaardig? Je kunt je proeflezers ook vragen juist te kijken naar zinsbouw, woordkeuze en flow. Of op nog kleiner detail-niveau naar spelling, grammatica en interpunctie.
Mijn tip: Vraag niet alles tegelijk, maar begin met de grote dingen, zoals structuur. Grammatica komt later wel.
Het stellen van heel specifieke vragen kan helpen om feedback te krijgen op juist die punten waar jij feedback over wilt: ‘Vind je de hoofdpersoon sympathiek?’, ‘Is het duidelijk waarom hij deze keuze maakt?’
Maar let op dat je vragen niet te sturend worden. Je kunt er daarom ook voor kiezen om eerst alleen heel basale vragen te stellen. Na het lezen van je manuscript door je proeflezer en een eerste reactie, kun je dan doorvragen op specifieke punten.
Het kan ook zeker nuttig zijn om aan te geven wat voor feedback je (nog) niet wilt. Want, zoals gezegd, misschien ben je nog niet toe aan commentaar op spelfouten, maar zoek je alleen feedback op het verhaal zelf. Of wil je even niets horen over de personages, maar gaat het jou om de vraag of het decor voldoende tot leven komt.
Geef ook context: Is het je eerste verhaal? Is het onderdeel van een serie? Is het experimenteel? Dat helpt je proeflezer om passende feedback te geven.
Feedback verwerken
Als je feedback krijgt, is het belangrijk om dit goed te verwerken. Lees alles eerst door zonder te reageren. Je eerste impuls is misschien om in de verdediging te schieten. Het op te nemen voor je verhaal.
Dat is normaal, maar niet productief.
Zoek naar patronen: als drie proeflezers zeggen dat hoofdstuk 5 verwarrend is, dan is hoofdstuk 5 waarschijnlijk verwarrend.
Soms krijg je tegenstrijdige feedback. Proeflezer A vindt je hoofdpersoon geweldig, proeflezer B vindt hem irritant. Wat nu? Kijk naar de argumentatie en overweeg je doelgroep. Misschien spreken verschillende aspecten van je verhaal verschillende lezers aan?
Vraag door als de gegeven feedback onvoldoende duidelijk is. Als een proeflezer zegt: ‘de dialoog voelt geforceerd’, vraag dan waar dat naar haar idee aan ligt.
Je hoeft natuurlijk niet alles op te volgen. Het is jouw verhaal. Maar als je feedback negeert, leg dan aan jezelf uit waarom.
En logisch, maar toch vergeet je het misschien: bedank je proeflezers altijd, ook als je hun feedback niet gebruikt. Ze hebben tijd in jouw verhaal gestoken.
Proeflezers behouden
Wees zuinig op je proeflezers. Je zult ze in de toekomst nog nodig hebben.
Dus respecteer hun tijd: stuur niet zomaar een verhaal van 100.000 woorden met de vraag of ze het ‘even’ willen lezen. En geef ook iets terug: lees hun verhaal, of help op een andere manier. Houd ze op de hoogte van wat je met hun feedback hebt gedaan.
En wees realistisch (hoe moeilijk soms ook); verwacht niet dat ze binnen een week klaar zijn.
Wanneer je geen proeflezers moet gebruiken
Er zijn ook momenten waarop je geen proeflezers moet gebruiken. Als je nog niet klaar bent om feedback te ontvangen en kritiek je helemaal van de kaart zou kunnen brengen, wacht dan tot je steviger in je verhaal staat.
Stuur ook geen volledig ongeredigeerde eerste versie, bomvol spel- en taalfouten naar een proeflezer. De kans is groot dat hij gillend wegloopt.
En als je eigenlijk bevestiging zoekt, zijn proeflezers niet de juiste keuze. Ze zijn er om problemen te vinden, niet om je ego te aaien. Daarvoor kun je je verhaal misschien juist wel aan je (niet al te kritische) moeder/ partner/ dierbare vriendin laten lezen.
Proeflezers kunnen het verschil maken tussen een verhaal dat alleen jij begrijpt en een verhaal dat echt werkt voor lezers. Ze zijn je eerste publiek, je testlezer, je reality check. Behandel ze goed, luister naar ze, en leer van ze. Ze maken je verhaal beter, en jou een betere schrijver.
Wil je meer weten over proeflezers? Kijk video 2 van module 5 van de cursus Roman schrijven nu (hier) gratis!