Heb je wel eens een boek gelezen waarbij je op tweederde ineens in de gaten kreeg dat de verteller misschien wel helemaal niet te vertrouwen was? Dat alles wat je tot dan toe voor ‘waar’ had aangenomen misschien toch… anders in elkaar zat?
Het is de kracht van de onbetrouwbare verteller. Als het goed gedaan wordt, kan dit perspectief een verhaal extra diepgang, spanning en verrassing geven.
Maar: als het niet goed gedaan is, kan het een bijzonder frustrerende leeservaring opleveren.
Daarom, in dit artikel:
Wat is een onbetrouwbare verteller?
Waarom kiezen voor een onbetrouwbare verteller?
De verschillende soorten onbetrouwbare vertellers
Technieken voor het succesvol inzetten van een onbetrouwbare verteller
Schrijfoefening
Wat is een onbetrouwbare verteller?
Eigenlijk zegt de term al voldoende: degene die het verhaal aan de lezer vertelt, dist een versie van de gebeurtenissen op die ‘in werkelijkheid’ niet (helemaal) klopt.
Het hoeft niet per se te gaan om een leugenachtige of manipulatieve verteller, oftewel de verteller hoeft niet met opzet het verhaal te verdraaien. Het kan ook zo zijn dat degene die het verhaal vertelt bijvoorbeeld naïef is, bevooroordeeld of psychisch instabiel.
Denk maar eens aan een kind dat vertelt over de belevenissen van haar vader als zeerover, omdat dit het verhaal is dat zij zelf voorgeschoteld heeft gekregen en dat zij gelooft. Of iemand die in de war is en overal om zich heen mensen ziet, die in werkelijkheid niet bestaan.
Waarom kiezen voor een onbetrouwbare verteller?
Een onbetrouwbare verteller kan - nogmaals, als het goed gedaan wordt - een verhaal op allerlei manieren verrijken:
Het geeft spanning en/of mysterie aan het verhaal. Dit houdt lezers betrokken omdat ze niet weten wat waar is en wat niet.
Het kan zorgen van psychologische diepgang. Als lezer duik je als het ware in de complexe geest van de verteller. Waarom vertelt hij het op deze manier? Wat zit hierachter?
Het kan zorgen voor verrassende wendingen. De onthulling dat de verteller niet te vertrouwen is, kan een verhaal - en daarmee de leesbeleving - volledig op zijn kop zetten.
Het biedt jou als schrijver de mogelijkheid om thema’s als waarheid en perceptie aan de orde te stellen. Wat is immers ‘de’ waarheid? En hoe beïnvloedt perspectief ons begrip van de werkelijkheid?
En nog een groot voordeel: het is heel leuk en uitdagend om te schrijven vanuit het perspectief van een onbetrouwbare verteller! Heb je dit nog nooit gedaan? Probeer het eens (bijvoorbeeld met de schrijfoefeningen hieronder).
De verschillende soorten onbetrouwbare vertellers
Als gezegd, de ene onbetrouwbare verteller is de andere niet. Er kunnen allerlei redenen zijn waarom de verteller ervoor kiest, óf geen andere keuze heeft dan, een andere werkelijkheid op te dissen.
De bedrieger: Deze verteller weet dat zij liegt en doet dat opzettelijk. Het dient een bepaald doel. Bij het opvoeren van een bedrieger kun je als schrijver subtiele hints geven dat de verteller niet helemaal eerlijk is. Laat andere personages bijvoorbeeld reageren op de leugens, zodat de lezer langzaam maar zeker het gevoel krijgt dat er iets niet klopt.
De naïeve verteller: Deze verteller is niet per se oneerlijk, maar eerder onwetend. Of misschien te jong of te onschuldig om de volledige waarheid te begrijpen. Voor het opvoeren van een naïeve verteller moet je als schrijver het perspectief beperken tot wat de verteller kan weten en/of begrijpen. Laat de lezer ondertussen meer zien dan de verteller door context en door tussen de regels door aanwijzingen te geven. Zo kun je het kind met de zeerover-vader laten zeggen dat zij haar vader alleen kent van een foto en dat hij er daarop weliswaar niet heel sterk uitziet, maar dat haar oma heeft gezegd dat al zijn kracht vanbinnen zit. Als lezer voel je dan wel aan dat dit in werkelijkheid anders in elkaar steekt. Ook kun je binnen dit perspectief gebruik maken van dubbele betekenissen en misverstanden.
De psychisch instabiele verteller: Deze verteller heeft bijvoorbeeld een geestelijke stoornis, hallucinaties of geheugenproblemen. Dit kun je als schrijver duidelijk maken door her en der in het verhaal subtiele aanwijzingen te geven, zoals vreemde sprongen in de tijd en inconsistenties (dingen die gewoonweg niet waar kúnnen zijn gelet op andere dingen die de verteller zegt). Ook kun je gebruik maken van herhalingen, waarbij je de dingen bijvoorbeeld iedere keer net iets anders vertelt, en vervormde herinneringen.
De verteller die onder invloed is van drank en/of drugs: Deze verteller vertelt sterke verhalen, zoals je ze ‘s nachts in de kroeg kunt horen, of neemt de lezer mee in een drugstrip. Dit kun je als schrijver doen door gebruik te maken van chaotische en/of onsamenhangende zinnen. Je kunt tegenstrijdigheden laten zien in wat de verteller ervaart en wat er écht gebeurt. Ook het creëren van een surrealistische sfeer kan goed werken. Een nadeel van dit soort vertellers, is dat het lastig is om de aandacht van de lezer vast te houden. Net zoals je waarschijnlijk niet graag urenlang luistert naar de verhalen van iemand die dronken is, is het opvoeren van een dronken verteller in een roman misschien niet het beste idee.
Technieken voor het succesvol inzetten van een onbetrouwbare verteller
Wil je zelf experimenteren met een onbetrouwbare verteller? Of werk je al aan een verhaal waarin een onbetrouwbare verteller aan het woord is?
Zorg allereerst dat het niet té duidelijk is dat de verteller niet te vertrouwen is. Maak gebruik van kleine inconsistenties, reacties van andere personages of rare sprongen in de logica om langzaam maar zeker twijfel te zaaien bij de lezer. Subtiele hints geven is het devies.
Maak gebruik van taal en stijl om het effect te versterken. Zo kunnen korte, staccato zinnen verwarring oproepen. Het gevoel dat er iets aan de hand is, al weet de lezer nog niet precies wat. Overdreven, bloemrijke taal kan er juist op wijzen dat de verteller iets probeert te verbergen. Uit onderzoek is namelijk gebleken - en iedereen die wel eens een leugen heeft verteld, weet ook dat dit zo is - dat iemand die liegt veel onnodige details en uitwijdingen gebruikt in de hoop dat dit het verhaal geloofwaardig zal maken.
Het gebruiken van (overmatige) herhalingen kan suggereren dat de verteller zichzelf probeert te overtuigen dat wat hij vertelt, waar is.
Ook kun je spelen met verwachtingen: laat deze lezer denken dat hij het verhaal begrijpt - en draai het dan ineens om!
Tot slot kun je andere perspectieven opvoeren om te laten zien dat de verteller onbetrouwbaar is. Je kunt dit doen door verschillende vertellers elkaar te laten afwisselen. Maar wat ook goed werkt, is het verhaal eerst helemaal te vertellen vanuit het perspectief van de onbetrouwbare verteller, en hier vervolgens pas het perspectief van iemand anders tegenover te zetten. Zodat ineens blijkt dat alles toch anders in elkaar zit dan de lezer geloofde.
Schrijfoefening
Niets leuker dan zelf aan de slag gaan, nietwaar? Kies een van de volgende oefeningen - of doe ze gewoon alledrie!
Schrijf een korte scène waarin een personage iets opbiecht. Maar: schrijf het zo, dat de lezer gaat twijfelen of het waar is.
Omschrijf een alledaagse gebeurtenis (zoals een lange treinreis) vanuit een dronken of hallucinerende verteller. Of, als je hier geen zin in hebt, kies dan voor een naïeve verteller, of een leugenachtige.
Schrijf een dagboekfragment van een personage en maak duidelijk dat de werkelijkheid niet is zoals in dit fragment naar voren komt. Misschien fantaseert deze dagboekschrijver er een eind op los. Hoe maak je dit aan de lezer duidelijk?
Klaar? Laat wat je hebt geschreven aan iemand lezen en vraag eerst gewoon om een algemene reactie. Geeft je proeflezer niet uit zichzelf aan dat die er niets van gelooft, vraag hier dan specifiek naar.
Vond je deze nieuwsbrief leuk/leerzaam/het lezen waard? Geef dan alsjeblieft een ‘like’. Dit helpt om mijn nieuwsbrief onder de aandacht te brengen van andere schrijvers.