Stream of consciousness als verhaaltechniek

De roman Vallen is als vliegen van Manon Uphoff begint als volgt:

‘Lezer,

Ik wilde dit verhaal niet vertellen. Lang heb ik me vastgehouden aan het idee van mijn miraculeuze ontsnapping, mijn ‘quantum leap’, hopend kalm en met controle in een wereld van fictie te kunnen bestaan. Een van eigen hand, die ik vrij kan binnengaan en weer verlaten.

[…]

Neem me niet kwalijk dat ik zo lang over mezelf aan het woord ben. Ik voel dat ik moet vertellen wie ik was en wat ik heb willen zijn voor ik trapsgewijs kan afdalen naar ons eerste onderkomen. Waar ik aan herinnerd werd in die (sombere) dagen waarin een oude, vertrouwde drum steeds luider klonk.

Ja, onrust, en alarm… en toen ontbranding’

Bijzondere manier om een roman te beginnen, nietwaar? In deze roman wordt dan ook een heel specifieke verhaaltechniek toegepast, namelijk stream of consciousness, oftewel: stroom van bewustzijn.

Monkey mind

Stream of consciousness werd voor het eerst gebruikt in 1890, door de Amerikaanse psycholoog William James. Hij beschreef de continue stroom van gedachten en reflecties die voortvloeien uit observaties: onze geest springt zonder duidelijke logica voortdurend van de ene gedachte op de andere. (Als een aapje, vandaar de term monkey mind die tegenwoordig wel gebruikt wordt voor de schijnbaar zo'n 50.000 gedachten die we per dag hebben.)

Pas later is stream of consciousness in gebruik geraakt voor de verhaaltechniek waarbij een interne monoloog de lezer meevoert op de stroom van gedachten van een (of meer) personage(s).

Met deze schrijftechniek bootst de schrijver dan ook het menselijk denken na door de weergave van een ononderbroken stroom van ideeën, gevoelens, observaties en herinneringen. De lezer krijgt de (ongecensureerde en soms ook: ongestructureerde) mijmeringen van een personage of van meerdere personages voorgeschoteld.

Anders dan bij verhalen met een conventionele plot kan het thema in dit soort verhalen ineens veranderen of het verhaal kan plots een andere richting uitgaan. De grilligheid van de gedachten en gevoelens van het personage in kwestie bepaalt de koers. Het karakter van de hoofdpersoon wordt kenbaar gemaakt aan de lezer door (ongefilterd) weer te geven wat zich in het hoofd afspeelt.

Stream of consciousness-verhalen kunnen in de eerste (ik) of derde persoon (hij/zij) geschreven zijn. Sommige schrijvers gaan zo ver dat zij lang niet elke gedachte afwerken of volledig laten ‘uitspreken’ door het personage, net zoals je zelf gedachten vaak niet netjes afrondt. Vaak worden zinnen onderbroken, of ‘springt’ het personage van de ene naar een totaal andere gedachte. Ook het weglaten van interpunctie en het fragmenteren van de tekst zijn kunstgrepen die de schrijver bewust kan toepassen.

Voordelen van stream of consciousness

Enkele voordelen van het gebruik van stream of consciousness zijn:

1. Diepgaande karakterontwikkeling: Doordat lezers rechtstreeks toegang krijgen tot de innerlijke gedachten en gevoelens van een personage, kunnen ze een dieper begrip en empathie ontwikkelen voor de complexiteit van het karakter.
2. Versterking van emotionele impact: Stream of consciousness stelt schrijvers in staat om de intensiteit van emotionele ervaringen op een zeer directe en rauwe manier over te brengen, waardoor lezers zich diep verbonden voelen met de emotionele reis van het personage.
3. Experimentele expressie: Het gebruik van stream of consciousness biedt schrijvers de vrijheid om te experimenteren met vorm en structuur, waardoor ze nieuwe manieren kunnen ontdekken om hun verhalen te vertellen en hun artistieke visie te uiten.

Maar let wel: dit is geen makkelijke verhaaltechniek, vooral niet wanneer het om een plotloos verhaal gaat. Het lijkt misschien fijn om niet gebonden te zijn aan een plot en je te kunnen laten leiden door de mijmeringen van je personage, maar het is geen sinecure om op deze manier de aandacht van de lezer vast te houden. Zoals ik uitleg in mijn gratis cursus Roman schrijven, biedt een duidelijke structuur en het toewerken naar een plot juist houvast voor zowel schrijver als lezer. 

Voorbeelden van stream of consciousness

Mocht je deze verhaaltechniek interessant vinden en verder willen verkennen, dan geef ik je graag enkele voorbeelden van klassiekers en meer recente boeken waarin deze techniek wordt toegepast.

Voorbeelden van internationale literatuur waarin stream of consciousness prominent aanwezig is, zijn onder meer:

• Ulysses van James Joyce: Dit baanbrekende werk wordt vaak beschouwd als een van de meest invloedrijke voorbeelden van stream of consciousness in de literatuurgeschiedenis. Joyce gebruikt de techniek om de innerlijke gedachten van zijn personages op een complexe en experimentele manier weer te geven.
• To the Lighthouse van Virginia Woolf: Woolf staat bekend om haar gebruik van stream of consciousness om de innerlijke wereld van haar personages te verkennen. In dit boek gebruikt ze deze techniek op indrukwekkende wijze om thema's van tijd, geheugen en perceptie te verkennen.
• A Little Life van Hanya Yanagihara (2015): Dit aangrijpende verhaal volgt de levens van vier vrienden in New York City en gebruikt stream of consciousness om diep in te gaan op de innerlijke strijd en trauma's van de personages.

In de Nederlandse literatuur:

• Nooit meer slapen van Willem Frederik Hermans: Dit iconische werk maakt gebruik van stream of consciousness om de innerlijke worstelingen van de protagonist, Alfred Issendorf, te verkennen terwijl hij een expeditie door Noorwegen onderneemt.
• Hersenschimmen van J. Bernlef: Bernlef gebruikt stream of consciousness om de progressieve dementie van zijn hoofdpersonage, Maarten Klein, op een indringende en ontroerende manier weer te geven.
• Vallen is als vliegen van Manon Uphoff (2019): Deze aangrijpende roman vertelt het autobiografische verhaal van de traumatische ervaringen van de auteur in haar jeugd.
• Zwarte schuur van Oek de Jong (2019): In deze roman volgen we het leven van kunstschilder Maris Coppoolse, die worstelt met zijn verleden en de keuzes die hij heeft gemaakt.